بررسی تاریخچه و سوابق مجتمع ‏های خدماتی بین راهی

مجتمع ‎های خدماتی بین راهی تاثیر بسیار زیادی بر روی منطقه و ساکنان آن خواهند داشت، بنابراین نمی‏توان این اثرات را نادیده گرفت. مجتمع‎های خدماتی بین راهی به طور دائمی با محیط اطراف خود در حال تبادل متقابل هستند یعنی روی آن تاثیر می‏گذارند و از آن تاثیر می‎گیرند. این مجتمع‏ها نقش‎های مختلفی دارند که شامل نقش‎های اقتصادی، بازرگانی، اجتماعی، ‌فرهنگی، سیاسی، ‌دفاعی، ‌بصری و زیست محیطی است. مجموعه این نقش‎ها تاثیر این مجتمع‏ها بر اصلاح دانش برنامه‏ریزی شهری و منطقه‏ای را به طور واضح نشان می‏دهد. در ادامه این مقاله می‎خواهیم با گذشته‎ ی مجتمع خدماتی بین راهی آشنا شویم.

تاریخچه مجتمع ‏های خدماتی بین راهی

منابع تاریخی بیانگر این هستند که بنیانگذار احداث مجتمع‏های خدماتی بین راهی، هخامنشیان بوده‏اند. در دوره اشکانیان همانند دوره هخامنشیان، به علت توسعه راه‎ها و جاده‏ها، احداث ایستگاه‎های بین راهی به ویژه در مسیر تاریخی جاده ابریشم، اهمیت بسیار زیادی پیدا کرد. در دوره اسلامی نیز عوامل متعددی بر شکل گیری، احداث، توسعه و گسترش ایستگاه‏های خدمات رسانی بین راهی تاثیر داشت که این عوامل شامل عوامل مذهبی، نظامی و اقتصادی است.

قرن پنجم (ه-ق)، به عنوان عصر شکوفایی هنرهای اسلامی به ویژه هنر معماری شناخته می‎شود. در واقع بنیان اصلی گسترش شبکه راه‏های تجاری به دنبال آن احداث مجتمع‏های خدماتی بین راهی در مسیر جاده‎ها و در نزدیکی شهرها، این دوره به حساب می‏آید. در دوره تیموری تجارت، معماری و احداث مجتمع‏های خدماتی بین راهی، توسعه و گسترش بیشتری نسبت به قبل پیدا کرد، اما عصر طلایی ایجاد مجتمع‏های خدمات رسانی بین راهی ایران، به دوره صفوی باز می‎گردد که بقایای 999 کاروانسرا و ایستگاه‏های بین راهی که در آن دوره ساخته شده، هنوز در کنار جاده‏های ایران پابرجا است.

سوابق مجتمع‎های خدماتی بین راهی

سوابق تاریخی

در طول تاریخ هر یک از تسهیلات بین راهی، عاملی مهم در ایجاد تعاملات بین شهری به حساب می‎آمد. امروزه هر کدام از آنها نیز در شکلی جدیدتر پدید آمدند و باعث تسهیل سفرهای بین شهری شده‏اند. مجتمع‎های خدماتی بین راهی نقش ساباط‎ها را به منظور مکانی برای رفع خستگی، رباط‏ها و تمثیل‏ها را به عنوان کمپ یا توقف‎گاه برای سکونت و استراحت، کاربات، کاروانسرا و خان‏ها را به عنوان اقامتگاه و محلی برای تامین مایحتاج مسافران مثل غذا و خوراک و حتی مکانی برای مبادله اجناس و تعاملات اجتماعی و فرهنگی،‌ میهمان‎خانه و دسکره به منظور مکان استراحت شبانه یا محلی برای تفرج و گذراندن اوقات فراغت، ایفا می‏کنند.

درآن زمان‎ها، در ایستگاه‏‎های بین راهی طویله، نعل‎بندی، آغل و بارانداز وجود داشت به علت اینکه اکثر سفرها با چهارپایان صورت می‎گرفت، اما امروزه این مکان‏ها جای خود را به توقف‎گاه‎های وسیله نقلیه،‌ تعویض روغنی‏ها، پمپ بنزین، ‌تعمیرگاه‎ها و محل شستشوی اتومبیل داده است.

از سوی دیگر امروزه این مجتمع‏های خدمت رسانی پیشرفت‏های زیادی داشته‏اند تا مایحتاج مسافران را به شیوه امروزی فراهم کنند. به علت افزایش نیازهای مسافران و گردشگران، امروزه خدمات متنوع‏تری از جمله پارک کودکان، تسهیلات ارتباطی، ‌تسهیلات امدادی و بهداشتی و مانند آنها، توسط مجتمع‏های خدماتی بین راهی ارائه می‌شود.

سوابق جهانی

در حال حاضر، احداث مجتمع‏های خدماتی رفاهی در جاده‎ها و راه‏ها به عنوان امری جهانی پذیرفته شده است. در این زمینه، ‌دولت‎ها تنها نقش اقتصادی این مجتمع‎ها را مد نظر ندارند، ‌بلکه منافع زیست محیطی، ‌اجتماعی، فرهنگی و سیاسی این مجتمع‎ها آنقدر گسترده است که دولت‏ها برای احداث مجتمع خدماتی بین راهی تسهیلات ویژه‎ای را در نظر می‎گیرند. به عنوان مثال، دولت ترکیه دستورالعملی ایجاد کرده که همزمان با احداث یک اتوبان در این کشور،‌ باید مجتمع‏های خدماتی رفاهی بین راهی وابسته به آن هم به طور همزمان شروع به احداث کنند.

در مورد احداث مجتمع‏های خدماتی رفاهی بین راهی الگوی مشخصی در کشور‏ها مد نظر قرار گرفته نشده، زیرا شرایط‏ مختلفی که در هر کشور وجود دارد، مشخص می‎کند که سیاست احداث مجتمع‏های آن کشور متمایز با دیگر کشورها اعمال شود. به عنوان مثال، در عربستان سعودی مجتمع‎های خدماتی بین راهی، اکثرا برای زیارت کنندگان و مسافران خارجی که نیاز به حجم وسیعی از خدمات دارند، ‌طراحی می‏شوند.

در برخی کشورهای دیگر، علاوه بر نیازهای رفاهی به سایر نیازهای مسافران و رهگذران جاده‏ها مانند نیازهای تفریحی و گردشگری نیز توجه ویژه‎ای شده است. به عنوان مثال در مجتمع‎های خدماتی رفاهی بین راهی موجود در بریتانیا و کانادا، توجه ویژه‎ای به مسائل تفریحی و گردشگری شده است و بیشتر توجه بر روی ایجاد تسهیلاتی متمرکز شده که مسافران و گردشگران علاوه بر دستیابی به خدمات ضروری و مورد نیازشان، از طبیعت اطراف نیز حداکثر بهره را ببرند.

سوابق جهانی مجتمع‏های خدماتی بین راهی نشان می‎دهند که این مجتمع‏ها در هر یک از کشورها تنوع بسیار زیادی دارند و با توجه به شرایط اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی هر کشور احداث شده‎اند. به عنوان نمونه مجتمع‎های خدماتی رفاهی بین راهی احداث شده در یک بزرگراه در آلمان با ترکیه متفاوت است و هر کدام با توجه به مکان، ‌ویژگی‏های طبیعی و فاصله از شهر، ‌سطوح مختلفی از خدمات را ارائه می‏دهند. علاوه بر آن خدماتی که در جاده‏ها و راه‏های مختلف ارائه می‎شود، بستگی به شرایط آن‏ها می‎تواند متفاوت باشد، مثلا خدمات در جاده‎های منطقه‎ای با جاده‎های ‌بین منطقه‎ای و بین المللی متفاوت خواهد بود.

با توجه به مطالبی که بیان شد، ‌سوابق جهانی مجتمع‏های خدماتی بین راهی بیانگر آن است که این مجتمع‏ها در جهان تنها نقش خدمات رسانی به رهگذران جاده‎ها و مسافران را بر عهده ندارند، بلکه علاوه بر فراهم آوردن تسهیلات رفاهی برای گردشگران و مسافران، مسائلی همچون توسعه و پیشرفت منطقه‎ای را در دستور کار خود قرار می‎دهند و نقش‏های بسیار زیادی در زمینه‏های مختلف خواهند داشت.

سخن آخر

همانطور که در مقاله گفته شد، مجتمع‏های خدماتی بین راهی حتی در گذشته هم از اهمیت بالایی برخوردار بوده ‎اند و این مجتمع‏ها به شکل‏های مختلف و با معماری‎های گوناگونی، وجود داشته‏اند. این موضوع بیانگر اهمیت بالای مجتمع‏های خدماتی بین راهی است و نشان می‏دهد که حتی گذشتگان هم از اهمیت آن‏ها آگاه بوده‏اند. عدم وجود مجتمع‏های خدماتی بین راهی، امر سفر را سخت و عملا غیر ممکن می‎سازد. اگر در سفرهای پیش‎رو از جاده تهران قم عبور می‏کنید، برای استراحت و سوخت‏گیری به مجتمع‎ خدماتی بین راهی فانوس سر بزنید تا از خدمات فوق‏العاده این مجموعه بهره‎مند شوید.